Dit artikel is een integraal deel uit het boek 'Creativiteit krijg je niet voor niets. Over de psychologie van creativiteit in wetenschap en werk' van Carsten de Dreu en Daniel Sligte.
De stemming waarin mensen verkeren blijkt ook belangrijk te zijn voor creativiteit. Zo zijn opgewekte mensen creatief omdat ze losjes en flexibel denken. In een klassiek experiment (Isen & Daubman, 1987) keken sommige deelnemers naar een komisch filmpje, terwijl anderen een nogal saai of zelfs verdrietige clip te zien kregen. Direct daarna gaven de deelnemers aan in hoeverre zij een voorwerp in een bepaalde categorie vonden passen (bijvoorbeeld: is een kameel een voertuig; is knoflook een groente; is een telefoon een meubelstuk). Hoe meer men dat vond, hoe breder en flexibeler hun brein werkte. Een kameel wordt in Nederland weliswaar weinig gebruikt, maar is in de Sahara nog steeds één van de belangrijkste vervoersmiddelen.
Isen en Daubman vonden dat opgewekte, vrolijke deelnemers aanzienlijk hoger scoorden, en dus flexibeler dachten, dan hun sombere soortgenoten. Sindsdien is er een grote stroom van onderzoek verschenen, telkens met andere manieren om opgewekte stemming op te wekken. En steeds weer blijkt dat mensen in een opgewekte, vrolijke stemming flexibeler denken, en daardoor creatief zijn. Ze zijn creatiever dan mensen in een meer neutrale stemming, maar niet creatiever dan boze of bange mensen (De Dreu, Nijstad & Baas, 2008; Baas et al., 2008, 2012). We komen hier in hoofdstuk 6 uitgebreider op terug.
Een laatste techniek om het flexibele brein te activeren is door iets leuks na te streven. Ron Friedman en Jens Förster (2005) lieten mensen op papier een muis door een doolhof leiden (zie Figuur 4.1). In de helft van de gevallen lag er aan het einde van de doolhof een lekker stuk kaas voor de muis; in de andere helft was er aan het einde een holletje, waar de muis veilig was voor een agressieve, hongerige uil. Direct na het doolhoftaakje deden mensen een taak waarmee hun creativiteit gemeten werd. Mensen die iets leuks nastreefden scoorden hoger op flexibel denken, bedachten meer originele ideeën, en gaven vaker creatieve oplossingen voor lastige problemen.
Matthijs Baas vond in zijn proefschriftonderzoek dat dit soort effecten vooral te maken hebben met de emoties die opgeroepen worden (Baas et al., 2012). Wanneer de muis veilig in het holletje zat, kon men opgelucht adem halen en voelde men niet meer de behoefte of energie om creatief te zijn. Maar wanneer de muis de kaas had gevonden en men vrolijk en opgewekt werd, bleek men lekker flexibel te gaan denken, met behoorlijk wat creatieve prestaties als resultaat.
Flexibel denken kan dus leiden tot verhoogde creativiteit omdat mensen dan gemakkelijker ongewone associaties leggen en concepten en inzichten verbinden die op het eerste oog niet zo logisch samengaan. Van oudsher is wel aangenomen dat losjes, flexibel denken gepaard gaat met verhoogde activiteit in de rechterhersenhelft. In dat deel van het brein, zo werd lang gedacht, wordt informatie op een intuïtieve en impliciete, in plaats van analytische en bewuste wijze verwerkt. Het zou kunnen verklaren waarom Maurice Ravel op latere leeftijd zijn wereldberoemde Bolero componeerde, ondanks dat hij op dat moment aan een vergevorderde vorm van dementie leed - een vorm die vooral de linker hersenhelft aantastte en de rechter hersenhelft relatief ongemoeid laat (Amaducci, Grassi, & Boller, 2002).